Coronacrisis bron voor fraude en bestuurdersaansprakelijkheid in finance

Stel: u bent cfo in het statutair bestuur bij een middelgroot bedrijf in de zakelijke dienstverlening. Corona heerst met alle economische gevolgen van dien en het kwartaalgesprek met de bank zit eraan te komen.

De inkomsten worden steeds lager en ze komen ook steeds later binnen. Uw mensen zijn even minder welkom bij uw klanten. U heeft een verruiming van het rekening-courantkrediet nodig om het komende halfjaar te overbruggen. U verwacht dat het coronavirus over een halfjaar wel is bestreden en dat de inhaalorders uw financieel probleem zullen rechttrekken.

Bij het laatste kwartaalgesprek ging het niet zo best. De bank gelooft niet veel van uw visie op herstel en wilde voor een kredietuitbreiding betere cijfers zien. Die kunt u ze nu geven. Sinds een aantal maanden schrijft uw personeel hun improductieve tijd op een nieuwe code, die in het systeem als productief wordt aangemerkt. Eens per maand stuurt u een factuur naar een bevriend bedrijf in Roemenië, waardoor de nieuwe code weer wordt leeggeboekt en als omzet wordt verantwoord. De handelsvordering op de Roemenen wordt vervolgens verrekend met schulden die u nog had aan diezelfde Roemeen, omdat zij dit spelletje al eerder hadden ontdekt. De balans, verlies- en winstrekening zien er plots een stuk beter uit.

Ingewikkelde dubbelrol cfo

Is het fantasie of werkelijkheid? Voordat we antwoord kunnen geven op deze vraag, is het van belang om te onderkennen dat de cfo een moeilijke (dubbel)rol vervult in een onderneming. Aan de ene kant is hij verantwoordelijk als een soort van poortwachter voor het rapporteren van de juiste gegevens over de financiële resultaten, financiële positie en de administratieve organisatie en interne controle (via risicomanagement). Aan de andere kant beïnvloedt hij die resultaten met zijn beslissingen over (winst/groei)strategie en cashmanagement met het oog op het vennootschapsbelang.

Bij bepaling van de strategie behoort de continuïteit van de onderneming voorop te staan. In moeilijke tijden heeft het bestuur een bepaalde beoordelingsmarge om via herstructureringen en reorganisaties de continuïteit te waarborgen. Als de continuïteit van de onderneming op het spel staat, dan moet de cfo het belang van schuldeiser vooropstellen om benadeling te voorkomen.

Lees ook: Bestuurdersaansprakelijkheid van de cfo: Vooraan in de vuurlinie?

Crisis en noodsituatie biedt druk en gelegenheid om te frauderen

Het Centraal Planbureau voorspelt dat de economische gevolgen van de coronacrisis nog jarenlang voelbaar zullen zijn. We leven in een tijd van hoogspanning en crisis, die door bijna iedereen als druk wordt beleefd; niet alleen door het bestuur en senior management omtrent de toekomst van de onderneming, maar ook bij de werknemers omtrent continuïteit van hun individuele baan.

Druk is de hoofdoorzaak van onwenselijk gedrag en fraude. Bij hoogconjunctuur wordt er gefraudeerd uit greed, in crisistijd meer uit need. Vanuit de criminologische ‘strain’-theorie leidt een gevoelde of verwachte spanning (bijvoorbeeld geanticipeerd verlies aan welvaart) tot ‘crimineel’ gedrag om deze strain te vermijden (zie ook C. Meerts en W. Huisman, ‘Coronacrisis en fraude: vier mogelijke relaties’, Justitiële Verkenningen (46) 2020-2, p. 8-18). Onder druk wordt de moraal vloeibaar, worden wegen gezocht of aangelegd om het doel te bereiken, zonder al te veel na te denken over de gevolgen. Op basis van de theorie kan worden voorspeld dat bedrijven in financiële nood wettelijke regels gaan overtreden om kosten te besparen of alternatieve bronnen van inkomsten te vinden. Dit kan leiden tot fraude en andere criminaliteit (Agnew e.a. 2009).

Ondernemers in geldnood lopen extra risico om ingepalmd te worden door criminelen voor gebruik van lege bedrijfsruimtes voor drugslabs, fictieve omzet om wit te wassen en het verkrijgen van zwarte leningen. De nood van ondernemers biedt gelegenheid voor georganiseerde criminaliteit, zo laten voorbeelden uit Italië zien. Tijdens momenten van economische recessie zien we bijvoorbeeld dat er sterke druk op bedrijven bestaat om financiële doelen te bereiken en dat er tegelijkertijd een situatie ontstaat waarin het externe toezicht minder strikt wordt, vanwege zorgen over de economie en bezuinigingen bij toezichthouders (Simpson & Rorie 2016).

Uit alle voorgaande crises zijn voorbeelden aanwezig die kenmerken hebben van bovenstaande fraude, waarbij bij wijze van spreken luchtkastelen worden gebouwd. In feite werden de crises van 1929 en 2008 zelfs veroorzaakt door een cumulatie aan dergelijke schandalen.

Fraudegevoeligheid NOW

Accountants hebben al gewezen op de fraudegevoeligheid van de Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid waarmee de overheid ondernemingen steunt. Sinds het uitbreken van de coronacrisis zijn bij de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), de Financial Intelligence Unit (FIU) en UWV ruim tweehonderd meldingen ontvangen over mogelijke fraude met steunmaatregelen van de overheid.

Naast de ‘strain’-theorie is er dus ook de gelegenheidstheorie van frauduleus handelen. Toezicht houden in deze tijden is moeilijker onder het adagium ‘de gelegenheid maakt de dief’. Zo stelt de Belastingdienst dat zij door social distancing niet op bezoek kan bij ondernemingen voor een bedrijfsbezoek of boekenonderzoek, hetgeen uiteraard het toezicht bemoeilijkt en gelegenheid biedt voor fraude. De Europese Autoriteit voor effecten en markten (ESMA) heeft aangekondigd dat nationale toezichthouders soepeler mogen omgaan met de regels voor ondernemingen die door de coronacrisis niet voor 1 mei hun financiële verslaggeving kunnen publiceren. De Autoriteit Financiële Markten (AFM) en de Europese Bankautoriteit (EBA) waarschuwen daarnaast voor nieuwe vormen van witwassen en financieren van terrorisme tijdens de coronacrisis. Het verleden bewijst volgens de EBA dat criminelen in tijden van crisis hun activiteiten op dit gebied regelmatig opvoeren en nieuwe technieken ontwikkelen voor onder meer witwassen. Volgens de EBA zijn er al aanwijzingen van verhoogde niveaus van cybercrime, coronagerelateerde fraudes en oplichtingspraktijken gericht op kwetsbare personen en bedrijven en valse donatiewervingscampagnes.

Lees ook: ‘Financial moet meer leren over fraude-oorzaken’

Extra alertheid op risico- en zelfs crisismanagement

Er is dus door de coronacrisis een verhoogd risico op fraude binnen een onderneming door het bestuur of werknemers ten behoeve van continuïteit van de onderneming of de individuele positie. Een actieve of passieve rol van de cfo bij eventuele fraude kan uiteraard leiden tot bestuurdersaansprakelijkheid. Daarbij is van belang dat een D&O-verzekering geen dekking zal bieden bij opzet bij fraude. Dan zullen eventuele gedupeerde schuldeisers of de curator aankloppen bij de bestuurders, waaronder cfo, persoonlijk.

Met het oog hierop is het verstandig voor een cfo om een eventuele ‘fraudecrisis’ het hoofd te kunnen bieden. Hiervoor is nodig dat de cfo hierop voorbereid is. Dit vraagt met het oog op de coronacrisis om een gedegen beleidsplan om kans op fraude te minimaliseren en eventueel raamwerk voor het monitoren/controleren van de uitvoering en het meten van het succes daarvan. Hierbij is het raadzaam om deskundige adviseurs in te schakelen en zo nodig snel een crisisteam te formeren in geval van fraude om de gevolgen daarvan qua schade en reputatierisico te beperken.

En hoe liep het met die frauderende cfo af?

Tja, de bank wist allang wat hij deed, want de cash ontwikkelde zich tegengesteld aan zijn omzet en van cash weet een bank alles. Dus geen nieuw krediet, maar een gang naar bijzonder beheer en duimen dat de zaak niet failliet gaat, want op je cv ‘fraude in zicht van faillissement’ is voor een cfo niet heel erg loopbaanbevorderend.

Auteurs: Bart-Adriaan de Ruijter en Peter Schimmel