Het aantal economische delicten is de laatste jaren in Nederland opzienbarend gestegen. Het schadebedrag loopt in de vele miljarden euro's. Financieel Economische Criminaliteit (FEC) neemt vele vormen aan zoals: valsheid in geschrifte, nalatigheid, oplichting, diefstal, manipulatie, gesjoemel, zwendel en/of corruptie met het oog op persoonlijk gewin. Criminaliteit is al het handelen dat volgens het Wetboek van Strafrecht wordt gesanctioneerd. Een groot deel van de overtredingen wordt echter niet strafrechtelijk gesanctioneerd. In Nederland wordt het vaak gecorrigeerd of bestraft met overleg, overreding, onderhandeling, boetes, overplaatsingen of ontslag. Met een gestructureerde en integrale aanpak van FEC kan het schadebedrag aanzien lager uitkomen.
Hoe groot is het probleem FEC?
Hoe groot is het probleem van FEC in Nederland? Diverse onderzoeksrapporten uit laten zien dat het aantal delicten vorige met 40 procent is gestegen ten opzichte van de periode 2007-2008. Ze laten verder zien dat het gemiddeld schadebedrag in Nederland beduidend hoger ligt dan in omringende landen. Nagenoeg 50 procent van de bedrijven wordt binnen twee jaar het slachtoffer van een economisch delict. Twee van de drie bedrijven zijn slachtoffer van interne criminaliteit (eigen personeel) en externe criminaliteit (derden). Meer dan driekwart van deze delicten wordt gepleegd door eigen personeel, waarvan meer dan de helft langer dan vijf jaar bij de organisatie werkzaam is. Het Verbond van Verzekeraars gaf in 2006 al aan dat van iedere uitgekeerde euro bij verzekeringen, 25 cent frauduleus zou zijn. De omvang van verzekeringscriminaliteit wordt geschat op 0,5 miljard euro. In een iets verder verleden waren er in Nederland al reeds 6000 faillissementen bekend waarvan in zestien procent van de gevallen sprake zou zijn van fraude als (mede) oorzaak. Het gemiddelde schadebedrag in Nederland bedraagt een slordige 2,7 miljoen euro. Het totaalbedrag ligt tussen de veertien en zeventien miljard euro. Dit is een ondergrens, omdat veel schade niet bekend is. Tevens is onduidelijk wat de kosten van preventie zijn.
Wie pleegt FEC?
Uit onderzoek blijkt dat in de meeste gevallen de delicten worden gepleegd door interne medewerkers met financiële en/of private problemen of door onvrede over de arbeidsomstandigheden. De meest complexe en lastig opspoorbare delicten zijn die waarbij sprake is van samenspanning tussen meerdere personen. In dat geval wordt de gelegenheid gecreëerd. Hierbij worden dan constructies bedacht om de dienstverlener te benadelen. Er is een verhoogd risico op FEC bij activiteiten waarbij het gaat om gelegenheden zoals: innen en uitkeren van geld, premies, declaraties, bonussen en het omgaan met vertrouwelijke informatie. Studies laten zien dat wereldwijd 50 procent van de daders van economische delicten uit de eigen onderneming afkomstig is. Daarvan maakt 25 procent deel uit van het (top)management, waarin vaak (te) veel vertrouwen is. Het topmanagement is gemakkelijk in staat om de interne controle op een lager gelegen niveau te 'overrulen'. Daarnaast zijn de werkzaamheden vaak anticyclisch waardoor FEC minder opvalt. Uit onderzoek blijkt dat dit type 'witte boorden crimineel' vaak grote risico's durft te nemen, nauwelijks inlevingsgevoel heeft, een modelburger is, mensen manipuleert en tegen elkaar opzet. FEC kent daarom dan ook vaak vele slachtoffers. Niet alleen de financiële dienstverlener, maar ook de belastingbetaler (overheid), de werknemers, consumenten, het milieu en de financiële sector als geheel zijn vaak de dupe.
Factoren die leiden tot FEC?
Wat zijn de beweegredenen tot FEC?
* Druk
Dit zijn factoren die drukverhogend werken zoals: prestaties, prestige, echtscheiding, verslaving, schulden, fun, prestige.
* Gelegenheid
Dit bestaat uit gaten in het procesontwerp, uitvoering van de processen of de technische informatiesystemen. Veel economische criminaliteit vindt plaats omdat de gelegenheid er is of bewust gecreëerd wordt.
* Rationalisatie
Dit betreft het rechtvaardigen van het eigen gedrag, de situatie of gebeurtenis zoals: 'het bedrijf is groot, dat missen ze niet', 'iedereen doet het, dus waarom ik ook niet', 'de hoge heren stelen ook, dus mag ik het ook'.
Hoe pak je FEC aan?
Geschreven governanceprocessen zijn cruciaal in de strijd tegen FEC. Voorbeelden hiervan zijn: code of ethics, awareness training, disclosure, risk assessment, rapportage, onderzoek, (strafrechtelijke) vervolging, monitoring, evaluatie en verbetering. In deze processen dienen de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden van zowel het bestuur, audit committee als het management vastgelegd te zijn.
Hoewel het uiteraard geen wenselijke situatie is om direct elke collega als 'onbetrouwbaar' te brandmerken kan het geen kwaad om medewerkers te screenen, elkaars werkzaamheden te laten controleren (bijvoorbeeld het 'vier-ogen principe') en een positiefkritische houding aan te nemen ten opzichte van elkaar. Een klokkenluidersregeling kan helpen om incidenten (tijdig) in de kiem te smoren.
Daarnaast is het raadzaam om de mate van standaardisatie van werkprocessen en IT kritisch onder de loep te nemen. Een hoge mate van standaardisatie kan immers leiden tot voorspelbaarheid en daarmee dus de FEC in de hand werken.
Mocht zich een delict voordoen, dan dient men vooraf een duidelijk beleid/protocol te hebben. Hierin moet rekening gehouden worden met: onderzoeksprotocollen, het verzamelen van cruciale data en gegevens, het inzetten van nieuwe technologieën zoals ICT, communicatie, te nemen maatregelen waaronder eventuele sancties of strafrechtelijke vervolging.
* * *
Dit artikel is een samenvatting van het artikel ‘Financieel economische criminaliteit' van de hand van dr. ing. Jürgen H.M. van Grinsven en Arthur de Groot RA. Het is verschenen in Finance & Control, 9e jaargang, nr 1, februari 2010, blz. 22-25.
