Bij de Rijksoverheid wordt stevig bezuinigd; de gevolgen voor het personeel zijn ingrijpend. De noodzakelijke reorganisaties worden beïnvloed door politiek en persoonlijk machtspel. Het Ministerie van Financiën, dat zelf redelijk ongeschonden uit de afslankingsoperatie lijkt te komen, heeft voor de gelegenheid een aloud centralistisch concept van stal gehaald. De accountantsfunctie van de verschillende departementen wordt overgenomen. Dit leidt tot een centrale, onafhankelijke financiële controle door de Rijksauditdienst (RAD). Politieke logica, ‘het staat in het regeerakkoord', heeft het verzet van een aantal departementen tegen deze handelwijze doen breken.
Het nieuwe auditconcept is verre van transparant en bestuurlijk ongewenst. Het, op zich acceptabele, centraliseren van de accountantscontrole is aangegrepen om ook het organisatieonderzoek naar de interne beheersing van de verschillende departementen te confisqueren.
Hoewel de RAD er alles aan doet om de schijn van belangenverstrengeling te vermijden door te werken met gedéconcentreerde auditgroepen en het rapporteren aan de betrokken ministeries/directies is de geloofwaardigheid van Financiën in het geding. De afzonderlijke ministeries zijn immers zelf verantwoordelijkheid voor de evaluatie van het gevoerde beleid en de controle op de doelmatigheid van de bedrijfsvoering.
Rentokil
In de wereld is veel beroering ontstaan toen bleek dat KPMG met het Engelse schoonmaakbedrijf Rentokil een deal afsloot om als extern accountant ook de interne toetsende organisatiefunctie van haar cliënt over te nemen. Omdat de rol van de externe accountant vraagt om ethisch en transparant handelen, om heldere functiescheiding en om maatschappelijke betrokkenheid is er veel verzet tegen deze opvatting en is het soms wettelijk verboden. Het Instituut van Internal Auditors (IIA) heeft zich dan ook uitdrukkelijk gekeerd tegen deze combinatie van controlerend accountant en de (bedrijfskundige) internal auditor.
De accountants bij de RAD hebben een dienstbare functie, waarbij vertrouwen, onafhankelijkheid en integriteit inherent zijn aan hun functioneren; een positie die zonder meer verhindert dat de RAD de internal auditfunctie bij de departement kan gaan vervullen.
Code goed openbaar bestuur
Het is goed om af en toe stil te staan bij gedragscodes; daarvoor zijn ze ingesteld. In deze code, waar het gaat om de betrouwbaarheid en professionaliteit van het openbaar bestuur, zijn regels opgesteld over onderwerpen als integriteit, doelgerichtheid en doelmatigheid, alsmede lerend en zelfreinigend vermogen.
Het toetsen van het lerend en zelfreinigend vermogen van organisaties heeft eerst het beoogd effect als deze onderzoeken plaats vinden in de openheid, geloofwaardigheid en veiligheid van en door de eigen organisatie. Dit natuurlijke stelsel van checks en balances wordt ruw verstoord als de RAD deze functie gaat vervullen.
Expertisecentra
Het decentrale besturingsconcept bij de Rijksoverheid vraagt, voor zover dat bijvoorbeeld beleidevaluaties en interne audits betreft, wél om een eenheid aan methodologische opvattingen. Naar het beproefde beeld van (eertijds) de EDP-auditpool is het denkbaar dat op centraal niveau expertisecentra worden ingericht. Dat behoort het ministerie van Binnenlandse Zaken toe; een kwestie van kerncompetenties, geloofwaardigheid en functiescheiding.
Van controle naar control
Op de verschillende hiërarchische niveaus van de departementen zijn onderzoekers sinds jaar en dag bezig om directies, directeuren-generaal, bestuursraden en auditcomités bij te staan in het proces van beleidsrealisatie en bedrijfsvoeringsevaluatie. Zo worden er door organisatiekundigen, statistici en beleidsmedewerkers regelmatig nulmetingen, integriteitonderzoeken, beleidseffectmetingen en operational audits uitgevoerd.
Dit model staat dus nu onder druk. De reactie op het centralisatiestreven laat zich raden. Er vindt bewust een herinrichting van de interne toetsende en adviserende functie plaats. Het gelaagde decentrale management neemt daarmee duidelijk haar eigen verantwoordelijkheid. Met als resultaat kwaliteitsverbetering van beleidseffectmetingen en interne toetsing.
Tegen de verdrukking van Financiën in ontwikkelt zich daarmee een nieuw, geloofwaardig, managerial auditmodel. Wel met het bijkomstig effect dat het aantal ambtenaren toeneemt…
Auteur: Arie Molenkamp RO
Deze column is eerder verschenen in Tijdschrift Controlling 2011, afl. 1/2.
In dezelfde aflevering van Tijdschrift Controlling staat ook een artikel van Martin Dees en Jan Droogsma over de Governance bij de Rijksoverheid.
