Empirisch onderzoek laat zien dat er geen sprake is van een vergaande ontwikkeling van controller naar businesspartner. Om de ontwikkeling naar businesspartner in te kunnen zetten is het noodzakelijk over de benodigde competenties te beschikken, en zeker ook sterke sociaal-communicatieve competenties moet hebben. Maar hoe zit het met de persoonlijkheid van de controller, als facilitator of juist rem, voor het oppakken van een rol als businesspartner?

De controller kan zich meer gaan richten op businesspartnering nu veel standaardwerk wordt gedigitaliseerd is de algemene gedachte. Maar is tijdgebrek inderdaad de belangrijkste oorzaak voor het feit dat veel controllers nu nog weinig als businesspartner optreden, of spelen andere factoren hier een rol? Hoe zit het met de persoonlijkheidseigenschappen?
De relatie tussen de persoonlijkheid van de controller en het aangaan van een rol als businesspartner is nog maar beperkt onderzocht. Uit onderzoek van Ten Rouwelaar en Bots (2008) blijkt dat extraverte controllers meer betrokken zijn bij strategische besluitvorming en dat controllers die open staan voor nieuwe ervaringen meer betrokken zijn bij het maken van operationele beslissingen. Maar wat zijn, naast Extraversie en Open staan voor nieuwe ervaringen andere persoonseigenschappen die het aannemen van een actieve businesspartnerrol door de controller faciliteren? Welke persoonlijkheidseigenschappen, naast Extraversie en Open staan voor nieuwe ervaringen, faciliteren het ontwikkelen van competenties die een businesspartner nodig heeft?

Wat is persoonlijkheid, hoe ontstaat het en hoe is persoonlijkheid te meten?

In de gedragswetenschappen worden onder persoonlijkheid de relatief langdurige eigenschappen en mechanismen binnen een individu verstaan, die de manier waarop een individu op de omgeving reageert beïnvloeden. Met de omgeving worden zowel de sociale omgeving (de mensen door wie wij worden omringd), de fysieke omgeving (zoals kantoor of een sportveld) als de psychische binnenwereld (zoals gedachten en emoties) bedoeld. Persoonlijkheid (het geheel van trekken en mechanismen van het individu) is stabiel over de tijd: een introverte tiener zal als vijftiger eerder nog steeds introvert zijn dan extravert zijn geworden. Natuurlijk veranderen met de tijd waarneembare gedragingen maar de onderliggende persoonlijkheid blijft relatief stabiel. Als kind huilen we bij het voelen van fysieke pijn, als volwassene kunnen we nog steeds huilen maar wordt dit niet langer veroorzaakt door fysieke pijn, maar bijna exclusief door negatieve emoties. Dit betekent dat de processen binnen het individu stabiel en dus over de tijd in redelijke mate voorspelbaar zijn, terwijl direct waarneembare gedragingen volop veranderlijk zijn en ook niet altijd een juiste weergave blijken te zijn van de onderliggende persoonlijkheid. Zo zullen sociaal-wenselijke antwoorden niet per se een goed beeld geven van wat het individu werkelijk denkt of voelt. Gedrag is direct waarneembaar, persoonlijk is slechts een latente afgeleide hiervan.

Lees ook: Belemmert de persoonlijkheid van de controller de transitie naar een rol als businesspartner?

De stabiliteit van persoonlijkheid

De reden dat persoonlijkheidstrekken zeer stabiel zijn is grotendeels verklaarbaar door de biologische basis van gedrag. De manier waarop het brein, het zenuwstelsel en het immuunsysteem functioneren wordt in belangrijke mate bepaald door de genetische architectuur die de biologische ouders ons hebben meegegeven (Larsen, Buss en Wismeijer, 2013). Deze bepalen vooral de manier waarop iemand by default zal reageren op de omgeving: schrikachtig, ontspannen, nieuwsgierig, vermijdend en zo verder. Verandert deze biologische basis, bijvoorbeeld onder invloed van medicijnen of een hersenbloeding, dan verandert ook het gedrag dat hieruit voortkomt. Maar aangezien ons organisme over een leven heen slechts in beperkte mate verandert betekent dit dat onze gedragstendensen ook stabiel zijn. Echter, een organisme ontwikkelt zich natuurlijk niet in een vacuüm. De interactie van het lichaam met de ontelbare omgevingen waaraan iemand tijdens het leven worden blootgesteld doet mensen leren omgaan met de wereld. Nieuwe gedragingen worden aangeleerd, ten koste van minder succesvolle oude gedragingen. Omdat mensen zichzelf, naarmate ze ouder worden, steeds selectiever gaan blootstellen aan omgevingen (mensen mijden de situaties die ze als onprettig zijn gaan ervaren en zoeken juist die prikkels op waarbij zij zich als een vis in het water voelen) graven wij onze gedragsrepertoires telkens wat dieper in. Kortom, een persoonlijkheid is over een lange periode van tijd zeer stabiel, terwijl in dezelfde periode allerlei gedragingen komen en gaan. Mensen kunnen allerlei nieuwe dingen leren, zoals daadkrachtig een vergadering voorzitten, terwijl de onderliggende persoonlijkheid nauwelijks verandert. Dit heeft als consequentie dat de nieuwverworven gedragingen, bijvoorbeeld door het volgen van een training ‘effectief vergaderingen leiden’, slechts in beperkte mate spillover vertonen naar andere gedragsdomeinen zoals een conflict met een partner oplossen. Hoe minder het nieuw aangeleerde gedrag natuurlijk volgt uit de werking van de aangeboren onderliggende biologie, des te onnatuurlijker en dus moeilijker het is hetzelfde gedrag in verschillende en spontaan opkomende omgevingen te vertonen. Wat persoonlijkheid betreft is de uitspraak ‘schoenmaker blijf bij je leest’ zeker van toepassing.

Lees ook: De controller is nog onvoldoende op weg naar een volwaardige rol als businesspartner: Wat is eigenlijk een businesspartner?

Welke persoonlijkheden zijn er?

Het persoonlijkheidsmodel waarover in de gedragswetenschappen verreweg de meeste consensus bestaat is het model van de Big Five (Costa en McCrae, 1995; Jayawickreme, Zachry en Fleeson, 2019). Dit model veronderstelt dat de menselijke persoonlijkheid bestaat uit vijf domeinen die elk weer bestaan uit zes onderliggende facetten of persoonlijkheidstrekken. Vergelijk het met een gezicht: ieder gezond mens heeft een neus, een mond, twee oren, twee ogen en een kin. Deze zijn te vergelijken met de vijf domeinen van persoonlijkheid. Een neus, echter, bestaat weer uit een neusbrug, neusvleugels, enzovoorts. Deze zijn te vergelijken met de verschillende facetten waar een persoonlijkheidsdomein uit bestaat. Ondanks dat ieder gezicht uit deze gedeelde elementen bestaat, zien geen twee mensen er hetzelfde uit vanwege het geheel van kleine afwijkingen op deze gedeelde eigenschappen. Zo ontstaat ook een unieke persoonlijkheid voor ieder individu. De vijf dimensies die binnen de Big Five worden onderkend zijn:

1. Open staan voor nieuwe ervaringen (O),
2. Conscientïeusheid (C),
3. Extraversie (E),
4. Altruïsme/meegaandheid (A), en
5. Neuroticisme (N).

Vijf dimensies en de onderliggende facetten

Open staan voor nieuwe ervaringen (O)
Fantasie
Schoonheid
Gevoelens
Acties
Ideeën
Waarden

Consiëntieusheid (C)
Competent
Order Plichtsbesef
Doelgericht
Zelfdiscipline
Beraadslaging

Extraversie (E)
Warmte
Kuddegeest
Assertiviteit
Activiteit
Opwinding zoeken
Positieve emoties

Altruïsme/meegaandheid (A)
Vertrouwen
Nalevend
Rechtdoorzee
Bescheidenheid
Tederheid

Neuroticisme (N)
Angst
Vijandigheid
Depressie
Zelfbewust
Impulsiviteit
Kwetsbaarheid

Dit model is wereldwijd en in de meest uiteenlopende situaties onderzocht en levert zeer betrouwbare en valide gedragsvoorspellingen op. Bijvoorbeeld, van neuroten (mensen die hoog scoren op N) is inmiddels bekend dat zij een beduidend hogere kans hebben lichamelijk ziek te worden, piekerklachten te ontwikkelen, overspannen te raken of depressieve gevoelens te ervaren. Uit soortgelijk onderzoek is ook gebleken dat mensen die hoog scoren op E zichzelf stimulerende prikkels toedienen als nicotine, cafeïne, muziek en sociale interacties om hun optimale niveau van concentratie te bereiken, terwijl meer introverte mensen deze prikkels juist mijden om te voorkomen dat zij overgestimuleerd raken en daardoor minder goed presteren. Uit een van de vele onderzoeken waarin gebruik is gemaakt van het model van de Big Five is dan ook gebleken dat flexplekken in een kantoortuin lang niet voor iedereen de ideale werkomgeving zijn: meer introverte werknemers zullen zich in zo’n setting beduidend minder goed kunnen concentreren dan hun meer extraverte collega’s.

De Big Five en businesspartnerrol competenties

Competenties en persoonlijkheid kunnen op een van de volgende drie manieren met elkaar samenhangen:

1. persoonlijkheidstrekken faciliteren de desbetreffende competentie,
2. ze frustreren juist een competentie of
3. zijn er slechts neutraal aan gerelateerd.

Figuur 1 koppelt de Big Five-eigenschappen aan de kerncompetenties van de businesspartnerrol (zoals uitgewerkt in het eerder op cmweb.nl verschenen artikel). Echter, de ene extravert is niet de andere extravert, ondanks dat ze een gedeelde gemiddelde neiging tot het aangaan van sociale relaties zullen hebben. Een persoonlijkheidstrek zal dus bij verschillende mensen op verschillende manieren met een bepaalde competentie kunnen samenhangen, wij presenteren hier nu de meest voorkomende gemiddelde relaties tussen persoonlijkheidstrekken en competenties. Vooral hogere scores op Open staan voor nieuwe ervaringen, Consciëntieusheid en Extraversie faciliteren de competenties die nodig zijn voor een rol van businesspartner. Vertaald naar de Big Five zullen interesse hebben in de buitenwereld en bereid zijn veranderingen door te voeren (O), precies monitoren wat de effecten van de interventies zijn en verantwoord leidinggeven (C) en mensen meekrijgen met de veranderende bedrijfsprocessen door toegankelijke en overtuigende communicatie (E) buitengewoon belangrijke eigenschappen zijn voor een controller in de rol van businesspartner. Dit zijn dus de persoonlijkheidskenmerken die naar verwachting het adopteren van de rol van businesspartner zullen faciliteren.

Figuur 1. Competenties en persoonseigenschappen die van invloed zijn en de manier waarop ze van invloed zijn

Persoonlijkheidseigenschappen van grote invloed

Persoonlijkheidseigenschappen zijn van grote invloed op het vermogen competenties te ontwikkelen die belangrijk zijn voor controllers in een rol als businesspartner. De eigenschappen die een persoon bezit kunnen competenties ondersteunen of juist frustreren. Het zal daarom voor een deel van de controllers gemakkelijker zijn een rol van businesspartner op te pakken dan voor andere controllers, afhankelijk van hun persoonlijkheidskenmerken. De Big Five dimensies Open staan voor nieuwe ervaringen, Consciëntieusheid en Extraversie hebben daarbij de meest positieve invloed op de competenties die belangrijk zijn voor de controller in een rol als businesspartner. Het is interessant te kijken in hoeverre de huidige populatie van controllers beschikt over deze persoonlijkheidseigenschappen. Daarmee ontstaat een beeld over hoe gemakkelijk deze populatie zichzelf zal kunnen ontwikkelen tot volwaardig businesspartner.

Meer lezen

• Ten Rouwelaar, H. en J. Bots, Business Unit Controller involvement in Management, 2008
• Costa, R.R. en J.P. McCrae, Trait explanations in personality psychology, 1994
• Jayawickreme, E., C.E. Zachry en W. Fleeson, Whole trait theory: an integrative approach to examining personality structure and process, Personality and individual differences 136, 2019
• Wismeijer, A. en Heinen, J., De controller is nog onvoldoende op weg naar een volwaardige rol als businesspartner, cm: augustus 2019

Auteurs: Andreas Wismeijer en Jan Heinen

Andreas Wismeijer is associate professor bij Nyenrode Business Universiteit en docent bij de Universiteit van Tilburg. Drs. Jan Heinen RC is oprichter en directeur van PLUC!

Collegereeks Business control

Nyenrode Business Universiteit en cm: presenteren vanaf 14 oktober 2019 een unieke collegereeks. Organisaties opereren namelijk steeds meer in een complexe en dynamische wereld. De controller krijgt hierdoor ook een meer uitdagende rol. Naast de controlerende taken staat hij het management bij en geeft hij advies bij de operationele en strategische besluitvorming. Sander Klous legt tijdens dit college uit wat de impact van de informatiesamenleving is op het werk van de controller.

Meer informatie Inschrijven