De jaarrekening is primair bedoeld als verantwoordingsdocument over de financiële gang van zaken gedurende het boekjaar. Idealiter is het een neutrale weergave van de bedrijfsvoering alsof men ‘op de werkvloer’ niet weet dat transacties uiteindelijk in een jaarrekening verwerkt zullen worden. Maar zo naïef is de praktijk niet.
Er zijn diverse vlakken waarop ondernemingen bewust hun transacties structureren met het oog op de effecten in de jaarrekening, dus los van de economische rationaliteit als er geen jaarrekening zou zijn. Daar waar ‘boekhoudregels’ invloed hebben op de daadwerkelijke bedrijfsvoering is sprake van wat in de wetenschap de ‘economic consequences’ van accounting wordt genoemd.
Een oud schoolvoorbeeld komt uit de Amerikaanse olie-industrie, waarvan ik niet zeker weet of dit niet slechts een ‘urban legend’ is. Voor het vinden van oliebronnen moeten diverse boringen worden gedaan. De vraag is wat je doet met de kosten van boringen die geen olie blijken op te leveren, de zogenaamde ‘droge boringen’. Enerzijds zou je kunnen stellen dat die kosten inherent onvermijdelijk zijn om succesvolle boringen te vinden. Ze behoren dan tot de te activeren kostprijs van een succesvolle olielocatie. Anderzijds levert de droge boring zelf verder geen inkomsten meer op. Toen de Amerikaanse boekhoudregels werden aangescherpt waardoor de kosten van droge boringen niet meer activeerbaar waren, was er een tendens dat oliemaatschappijen minder proefboringen deden en ander technieken ontwikkelden voor het vinden van olie.
Leases
Een recentere ontwikkeling waar mogelijk economic consequences optreden is de nieuwe verwerking van leases onder IFRS en US GAAP. Onder Nederlandse verslaggeving zijn operationele leases een belangrijk instrument voor off balance sheet financiering: de onderneming beschikt wel over de productiemiddelen maar de meerjarig te betalen leasevergoedingen blijken niet als schuld uit de balans. De balans ziet er dan ‘gezonder’ uit, en zou een positief effect kunnen hebben op de financierbaarheid van de rest van de onderneming. Met de nieuwe regelgeving komen deze gebruiksrechten en de leaseverplichtingen echter wel tot uitdrukking in de balans. Daarmee is het ‘off balance’-effect grotendeels verdwenen. Dit kan afdoen aan de aantrekkelijkheid van leasing als wijze van financiering. Of deze boekhoudregels een belangrijk effect zullen hebben op de leasemarkt is nog te vroeg om te zeggen. In Europa wordt IFRS maar door een relatief klein aantal ondernemingen toegepast, en vervanging van de nu lopende leasecontracten kan nog even duren.
Volg de e-learning: Leasing onder IFRS
Green bonds
Een heel actueel voorbeeld van economic consequences met ook een politieke lading betreft de zogenaamde ‘green bonds’. Dat zijn obligaties waarbij de rente mede afhankelijk is van hoe duurzaam de onderneming is. Daartoe worden bepaalde prestatiemaatstaven afgesproken op het gebied van milieuvriendelijkheid. Als prestatiemaatstaven worden bereikt geldt een lagere rente op de obligatie. Voor (professionele) beleggers in dergelijke green bonds is dan de vraag hoe die verwerkt worden in hun jaarrekening. Onder IFRS worden obligaties die voor de langere termijn worden aangehouden doorgaans tegen kostprijs gewaardeerd. Maar als de obligatie bijzondere voorwaarden heeft waardoor niet voldaan is aan de ‘Solely Principal and Interest’ (SPPI-)criteria moeten de obligaties tegen reële waarde worden opgenomen. Die grondslag vinden ondernemingen veelal minder aantrekkelijk, doordat die grondslag bewerkelijker is en tot meer winstschommelingen leidt. Zodra de rente op een lening meer is dan een vergoeding voor tijdswaarde van geld en kredietrisico is niet voldaan aan de SPPI-criteria. Op het eerste gezicht lijkt het voldoen aan bepaalde milieucriteria niet te passen binnen een ‘normale’ rente.
Maar daarmee zouden deze green bonds niet aantrekkelijk zijn voor veel grote beleggers. En zou het succes van deze green bonds in gevaar kunnen komen. Terwijl maatschappelijk gezien het stimuleren van milieumaatregelen zeer gewenst is. Een boekhoudregel zou het verduurzamen niet in de weg mogen staan.
In vaktechnische kringen van accountants wordt nu bestudeerd of er toch binnen de regelgeving van IFRS ruimte is om green bonds eenvoudig tegen kostprijs te kunnen waarderen. Mogelijk zal zelfs de regelgever overwegen om een aanpassing in de regelgeving door te voeren.
Lees ook: Quiz: percentages in de jaarrekeningregelgeving
Man/vrouw-verhouding
Soms wordt de jaarverslaggeving juist bewust gebruikt om de bedrijfsvoering daadwerkelijk te veranderen. Denk hierbij aan de evenwichtige verdeling van mannen en vrouwen in het bestuur van ondernemingen. Aanvankelijk waren er hiertoe geen daadwerkelijke verplichtingen, maar moest in het bestuursverslag van grote ondernemingen wel worden vermeld als sprake was van een onevenwichtige verdeling, en hoe de onderneming dit wilde verbeteren. De gedachte was dat enkel al het moeten verantwoorden over dit aspect ondernemingen zal aanzetten om hun beleid aan te passen. Dit effect lijkt echter minder op te treden dan gehoopt. Inmiddels is de regelgeving aangescherpt waarbij wel daadwerkelijke eisen aan het beleid worden gesteld.
Invloed
Hoe publieke financiële verantwoording invloed heeft op daadwerkelijke economische gedragingen is dus zowel relevant voor de ondernemingen zelf, als voor de belanghebbenden rond de onderneming en (overheids)beleidsbepaling. In hoeverre men bij het opstellen van de verslaggevingsregels rekening houdt met deze economic consequences verschilt per geval.
Auteur: dr. Bart Kamp RA
Hier leest u meer artikelen uit de rubriek Verslaggeving
Dit artikel is verschenen in cm: 2022, afl. 3.
