Volgens Nyenrode-hoogleraar Bob de Wit is The Great Reset best te vermijden, als we onze manier van besturen op de schop durven te zetten. Het alternatief op het motto ‘Build Back Better’ van het World Economic Forum is in deze visie meer ‘Build Better’: zonder bestuur vanuit een kleine groep machthebbers, maar met een sterke focus op regionale onderscheiding, lokale directe democratie en waardecreatie vanuit het mkb.
De Wit ziet maatschappelijke wrijving ontstaan bij toenemende globalisering en beschrijft in zijn boek niet alleen welke kant de samenleving lijkt op te gaan, maar biedt ook een alternatief. Zijn visie komt erop neer dat de trend naar een maatschappij die ondemocratisch wordt geleid door wereldwijde organisaties met ongekozen bestuurders en grote (tech)bedrijven word gekeerd. Een beter alternatief is volgens hem een samenleving die meer uitgaat van regio’s en directer bestuur vanuit de burgers.
Maatschappij verandert
Een samenleving wordt gedreven door economische waardecreatie, legt De Wit uit in zijn boek Society 4.0: De acht belangrijke issues om een burgersamenleving te bouwen. Hij illustreert dat aan de hand van de Nederlandse geschiedenis. Het feodale stelsel draaide economisch om de agrarische sector daardoor lag de macht bij landeigenaren. Toen waardecreatie naar handel verschoof, kwam de macht bij de middenklasse terecht in een handelsrepubliek. Tijdens en na de industriële revolutie werd industriële massaproductie de belangrijkste drijfveer van de economie en dat maakte dat arbeid een grotere rol innam. Het politieke stelsel werd vervolgens ingericht op een balans tussen arbeid en kapitaal.
Maar met nieuwe technologieën neemt het belang van massaproductie af. Daarmee neemt tegelijk ook het belang van arbeid af. Dat zorgt voor frictie. De balans van het huidige politieke stelsel is niet houdbaar als de rol van arbeid is afgenomen. Kapitaal wordt zo onevenredig machtig. De effecten daarvan zie je nu ook gebeuren in de maatschappij, met een duidelijke beweging naar macht die zich concentreert bij Big Finance.
De Wit wijst op revoluties uit het verleden die volgden op maatschappelijke verandering. Een alternatief was dan al voor handen, maar er komt meestal een katalysator aan te pas die mensen motiveert om het alternatief te omarmen. ‘In de wetenschap noemen we dat het butterfly-effect: er is altijd een aanleiding waardoor plotseling de verandering die al een tijdje in de lucht hangt doorzet. Neem bijvoorbeeld het ontslag van liberale ministers in Frankrijk in 1789 en de daarop volgende bestorming van de Bastille. Dat was de lont in het kruitvat die leidde tot de Franse revolutie.’ Hij vermoedt dat de coronapandemie hetzelfde zou kunnen doen voor de overgang van het industriële tijdperk naar een nieuwe samenleving waar arbeid en productie niet langer centraal staan. Dat roept de vraag op: wat zijn de gevolgen voor een maatschappij die daarop is ingericht?
Scenario 1: Macht bij elite
De Wit ziet twee mogelijke scenario’s voor de maatschappij die de komende vijf jaar zou kunnen ontstaan. Ten eerste wat hij de Elite Reset Society noemt. ‘Dit gebeurt nu. Er komt steeds meer wereldwijd bestuur vanuit grote organisaties – NGO’s, grote bedrijven, de VN, et cetera – waar burgers weinig tot geen invloed kunnen uitoefenen. Een kleine elite stuurt in dat scenario de maatschappij.’ Volgens organisaties als het World Economic Forum is dergelijke mondiale samenwerking nodig om globale problemen, neem een pandemie of klimaatcrisis, aan te kunnen pakken.
Maar volgens de hoogleraar is dat geen wenselijke ontwikkeling. Beleid wordt bijvoorbeeld uitgestippeld door de World Health Organization, maar dat is geen democratisch gekozen orgaan. ‘Kijk bijvoorbeeld nu naar wie de baas is van Europa of de baas van de WHO. Von der Leyen hebben we niet gekozen.’ Hij wijst op de schandalen die dergelijke bestuurders achtervolgen, zoals de Berateraffaire tijdens Von der Leyens bewind als minister van Defensie in Duitsland. ‘Het huidige systeem zorgt ervoor dat corrupte mensen aan de macht komen. Het is nu zo dat in achterkamertjes de verkeerde mensen beslissingen nemen.’
Scenario 2: Burger bepaalt
In zijn boek stelt hij een alternatief voor: een burgersamenleving. De basis daarvan ligt in sterke regio’s met een eigen identiteit. Hij omschrijft dit als gebieden van ongeveer zestig bij zestig kilometer met ongeveer een half miljoen inwoners. ‘Mijn visie is gebaseerd op het opnieuw ontwerpen van de samenleving. Het gaat kleiner worden, regionaal en het wordt tegelijkertijd groter, wereldwijd.’ In dit scenario werken regio’s op een horizontale manier samen in wereldwijde organisaties.
Het huidige democratische stelsel is niet meer geschikt voor dit tijdperk. ‘We hebben nu een partijendemocratie. Omdat arbeid geen factor meer is, moeten we opnieuw gaan nadenken over democratie. Ik probeer aan te geven dat we naar een échte democratie moeten, namelijk een directe democratie.’ Daarbij hebben burgers op regionaal niveau direct inspraak over regionale issues en worden grotere zaken opgepakt door regionale volksvertegenwoordigers die samenwerken in mondiale organisaties.
Samensmelting regionaal en mondiaal
Het optimistische scenario van een samenleving van burgers vereist overigens wel samenwerking op internationaal niveau. Bepaalde problematiek, zo leert de ervaring, is nou eenmaal niet op nationaal of regionaal niveau af te stemmen, maar heeft wereldwijde consensus nodig. De Wit pleit er dan ook niet voor internationale organisaties zozeer af te schaffen, maar dat regio’s meer samenwerken binnen zulke groepen. Het bestuur moet vanuit een democratisch gekozen lokaal bestuur komen en niet vanuit een ondemocratische organisatie.
‘Op regionale schaal kun je onderwerpen die spelen voorleggen aan burgers.’ Hij noemt als voorbeeld grondonteigening van een boer in de regio. ‘In je eigen omgeving weet je heel goed wat er speelt. Is de eigen voedselvoorziening in onze regio belangrijk? Met de onteigening komt dat in het geding. Willen we dat?’ Dat is een issue waarbij burgers de regionale belangen zelf goed kunnen inzien. Daar werkt directe democratie het beste voor. ‘Je kunt mensen eigenlijk niet vragen naar problemen die op Europees of wereldniveau spelen. Dat is te groot, te ver weg, ze hebben te weinig kennis, en ze worden te veel beïnvloed door lobby’s en propaganda. In dat geval moet je zeker weten dat een volksvertegenwoordiger het volk daadwerkelijk vertegenwoordigt.’
Daar is volgens De Wit nu vaak geen sprake van: het volk wordt onvoldoende vertegenwoordigd door de huidige machthebbers. De internationale samenwerkingsverbanden moeten gestuurd worden vanuit regionale vertegenwoordigers die horizontaal samenwerken in plaats van de huidige top-down aanpak. ‘Omdat we ook nog een werelddemocratie moeten maken, hebben we ook nog iets nodig waardoor vertegenwoordigers van die regio een stem krijgen.’ Sommige activiteiten blijven op wereldschaal spelen, bijvoorbeeld het terugdringen van CO2-uitstoot. Maar de volksvertegenwoordigers die de agenda mede bepalen, moeten dus weer direct uit de regio komen, beargumenteert de hoogleraar.
Schaalvergroting 20ste eeuw
‘Eigenlijk is dat een trendbreuk. Je had eerst dorpen, toen grote steden, regio’s, provincies, landen en later Europa; je had dus steeds meer schaalvergroting. Wat mensen zich moeilijk kunnen voorstellen is dat technologie een trendbreuk veroorzaakt.’ Technologieën als 3D-printing en blockchain zorgen ervoor dat massaproductie en centralisatie kleinere rollen spelen. Met schaalvergroting in de tweede helft van de vorige eeuw werd er meer geproduceerd in lagelonenlanden, zodat bedrijven competitief bleven.
Hij haalt ter illustratie Philips aan. Dat was van origine een heel Brabantse onderneming, met werkgelegenheid voor de regio en de regio floreerde enorm door de aanwezigheid van het bedrijf. ‘Met internationalisering en industriële massaproductie moesten ze plotseling ook concurreren met een Sony en een Samsung. Dan is de regio opeens te duur.’
‘De massaproductie moet dan naar een land waar de grond en de mensen goedkoop zijn, omdat je anders niet kunt concurreren.’ De productie werd verplaatst naar lagelonenlanden en de regionale rol van Philips is sindsdien sterk afgenomen. Indirect is Philips vooral voelbaar in de regionale identiteit als high-tech regio, met onder meer het uit Philips gegroeide ASML en NXP, en een breed scala een tech-startups. Maar Philips zelf is niet meer het Brabantse bedrijf dat het ooit was.
Regionaal belang 21ste eeuw
De Wit merkt een kentering op. ‘Door de massaproductie op wereldschaal was de regio niet meer de belangrijkste definitie van een domein. Maar voor de meeste dingen die we nu en straks nodig hebben, is geen massaproductie meer nodig. Je kunt al schoenen, scheepsschroeven en bouwmaterialen printen. De industriële massaproductie verdwijnt niet helemaal, maar voor veel dingen hebben we dat niet meer nodig.’
Volgens hem is deze trendbreuk voor veel mensen nog niet duidelijk, maar begint het besef steeds meer te komen. Hij vermoedt bijvoorbeeld ook dat de lokale politiek voelt dat er verandering in de lucht hangt. ‘Je ziet bij onze regionale presentaties steeds meer de gemeentesecretaris, burgemeester en vertegenwoordigers van het waterschap zitten. Zij zien al dat er iets gaande is. Lokale partijen zijn bijvoorbeeld in hun stad opeens weer groter dan de landelijke. Dus ze merken dat er een beweging is om de afstand tussen burger en politiek te verkleinen.’
Die verandering komt meer vanuit burgers en bedrijven dan vanuit de politiek. De Wit merkt dat de kartrekkers van de omwenteling naar regionalisering vaak ondernemers zijn en minder vaak bijvoorbeeld politici uit de gemeente. ‘Ondernemers zijn gewend om in een onzekere omgeving het voortouw te nemen. Als ambtenaar ben je dat niet gewend en als je ook niet de persoonlijkheid hebt om te ondernemen dan kun je wel aansluiten en meebouwen, maar je hebt de visie van een ondernemer nodig. Hoe meer ondernemers er actief zijn, hoe beter het meestal gaat.
Botsingen tussen samenlevingsfilosofieën
‘In de geschiedenis zijn er altijd botsingen geweest tussen een top-down en bottom-up samenleving. Het feodale tijdperk was een top-down maatschappij. Als je geen land had, had je ook geen macht. Maar landeigenaren waren niet meer de baas in de handelsmaatschappij. De gegoede burgers die namens de burgers opstonden waren toen de bestuurders. In het bestuur na de industriële revolutie kwam een partijendemocratie, waar de belangen van de arbeiders/burgers werden gediend. Maar ook in de industriële tijd zag botsingen tussen varianten van een top-down en bottom-up samenleving, met bijvoorbeeld communisme, socialisme, leninisme, marxisme.’
Dezelfde botsingen ziet hij nu ook ontstaan tussen groepen die globalisatie willen terugdringen en groepen die juist willen doorstomen met bestuur op wereldniveau. Technologie biedt oplossingen voor een potentiële burgersamenleving, maar biedt ook kansen voor de huidige bestuurders om macht uit te oefenen, zegt De Wit. ‘Als er een nieuwe machtige technologie komt, willen bepaalde mensen daar misbruik van maken. Een voorbeeld daarvan is China met zijn burgerscore. Technologie maakt het mogelijk om controle over burgers uit te oefenen.’ De opkomst van de surveillancemaatschappij in Westerse landen zint veel burgers al langer niet, maar alternatieven, bijvoorbeeld data-eigenaarschap van burgers zelf zoals webvader Tim Berners-Lee voorstelt, of het decentrale internet met DApps komen tot op heden niet echt van de grond.
Ook is er een zekere publieke weerstand tegen het idee dát er een verandering gaande is. Of men vindt dat de huidige bestuursvormen de beste intenties van het volk hebben. De Wit vindt het ‘ongelooflijk naïef’ om te denken dat het allemaal wel meevalt of dat het idee dat de maatschappij fundamenteel verandert het terrein is van complotdenkers. ‘Als je je een heel klein beetje in de geschiedenis verdiept, zie je al die patronen terugkomen: mensen die een top-down maatschappij willen, die macht willen, die geld willen hebben. Of mensen die denken dat de mens goed is. Met name mensen met te veel geld en te veel macht zijn tot verschrikkelijke dingen in staat geweest. Hoe komen mensen op het idee dat in 80 jaar de aard van de mens zo veranderd is dat er alleen maar goede mensen zijn?’
Revolutie hangt in de lucht
‘Het is een misverstand dat revoluties ontstaan als mensen het slecht hebben. Mensen houden het heel lang vol in slechte tijden. Er komt pas een revolutie als er een beter alternatief is.’ Hij verwijst daarbij naar de Praagse lente. De opstand die leidde tot het breken met Sovjet-communisme kwam omdat er een alternatief geboden werd: de Slowaakse politicus Alexander Dubček beloofde een nieuwe vorm van communisme, dat de fouten uit het verleden erkende en een socialere basis had, gebaseerd op een vrije ideologie in het Westen. ‘Dat is het voorbeeld van Praag: waarom stonden mensen open voor verandering? Omdat ze een beter alternatief zagen. Dat doen we met Society 4.0; we willen laten zien dat het ook anders kan.’
Deze omslag naar een nieuwe samenleving kan heel langzaam gaan, maar ook opeens momentum vergaren en doorzetten. Wat de tijdlijn ook is, één ding staat buiten kijf: grote veranderingen zorgen voor grote maatschappelijke gevolgen. ‘Mensen overschatten de snelheid van verandering en onderschatten de impact.’ Verandering is in de visie van Bob de Wit onvermijdelijk en de impact op economie en politiek is groot. Het is, zoals zo vaak in onze geschiedenis, aan ons om te bepalen welke kant de samenleving opgaat: een elite-maatschappij of een burgersamenleving.
