Als controller ben je verantwoordelijk voor de cijfers. De druk om die net iets rooskleuriger te maken kan dan ook groot zijn. Hoe ga je daarmee om? Cm: vraagt het Henk Langendijk, docent van de collegereeks Accountancy & Controlling. ‘Alles gebeurt, want de verleidingen zijn groot. Maar als het serieus is: ga er niet in mee. Je bent 10 jaar met advocaten in de weer en je hebt nooit meer een carrière.’
Het verschil tussen creatief boekhouden (net binnen de wetgeving) en fraude (strafbaar) lijkt vrij duidelijk, maar er is een grijze zone. Een grensgebied dat sommige mensen gaan verkennen, zegt professor dr. Henk Langendijk, emeritus hoogleraar Externe verslaggeving. ‘Mensen denken dan nog creatief te zijn, maar zijn al frauduleus bezig. De norm is in de loop der jaren strenger geworden. We komen uit een gedoogperiode – de jaren negentig. Maar tegenwoordig zijn we strenger. Strenger met cijfers en strenger met gedrag. Mensen worden nu dan ook soms aangesproken op gedrag van 7 of 8 jaar gelden, toen de norm nog anders was.’
Wat is de rol van control als je kijkt naar creative accounting en fraudulent reporting?
‘Er zijn controllers die verkeerd gedrag proberen tegen te houden,’ zegt Langendijk. ‘Maar er zijn er ook die het zelf in gang zetten. Een controller is in beginsel verantwoordelijk voor de cijfers, zowel intern cijfers als externe cijfers. Er wordt dan ook veel druk op hen uitgeoefend om cijfers aan te passen. Die druk komt van de leiding. De raad van bestuur vraagt bijvoorbeeld de cijfers iets bij te schaven. ‘Dit komt ons nu net niet goed uit.’ Dat gaat om interne rapportages, maar ook om externe rapportages.’
‘De controller zelf kan ook motieven hebben. Als je BU-controller bent, gaat het beter met je carrière als je voldoet aan de verwachtingen van je leidinggevende. De motieven zitten dus bij de leiding, maar ook bij de controller zelf.’
Wat is eigenlijk creatief boekhouden? Of fraudulent reporting? Hoe gebeurt dat?
‘Je kunt bijvoorbeeld voorzieningen lager of hoger schatten als dat beter uitkomt. Er zijn heel veel schattingsposten. Daar kun je creatief mee omgaan,’ aldus Langendijk. ‘Echt frauduleus wordt het als je bijvoorbeeld valse facturen draait. Dat is echt zo fout als maar kan. Denk aan facturen zonder klant of met een veel te hoog bedrag. Dat gebeurt wel. Spookfacturen bestaan gewoon. Of je boekt omzet in 2019, terwijl de activiteiten zijn ontplooid in 2020. Boeken in de verkeerde periode is ook fraude.’
Wanneer gaat het mis?
Mensen denken nog creatief te zijn, maar zijn al frauduleus bezig. De norm is in de loop der jaren strenger geworden‘Hoe dek je frauduleus handelen toe? Hoe zorg je ervoor dat je dat een hele tijd kunt volhouden, zonder dat iemand het merkt. Het is niet te voorspellen,’ zegt Langendijk. ‘We weten ook alleen van de gevallen die ontdekt zijn. We weten wel dat onder bepaalde omstandigheden de kans groter is. Bijvoorbeeld als een onderneming slechter gaat draaien. Wanneer een onderneming niet aan de winstverwachtingen kan voldoen gaat de koers omlaag. Dan is er soms veel aan gelegen om toch op die verwachte bedragen uit te komen. Datzelfde geldt als er faillissementen dreigen.’
Langendijk vervolgt: ‘Neem bijvoorbeeld de overname van de Hema. Boekhoorn heeft bij de overname bepaalde verwachtingen gewekt. Als hij die verwachtingen niet nakomt, is er een risico dat er met cijfers geknoeid wordt. Dat zijn omstandigheden die die prikkel vergroten. Als dat creatief is, is er ook nog niet zoveel aan de hand. Maar als dat frauduleus is, is het gewoon fout. Overigens doet het er niet zo veel toe of ik het fout vind, de rechter moet het fout vinden.’
De verleiding is overal…
Als een aantal omstandigheden samenkomt, dan wordt de kans op fraude dus groter. Langendijk: ‘Het gaat ook om verleiding. De verleiding wordt ook groter als de tone at te top niet zo super is. Bij ondernemingen waar vals boekhouden aan de orde is, zijn vaak ook problemen met corruptie. Witwasproblemen. Kick backs. Dat komt vaak samen. Maar ook daar wordt de norm steeds strenger.’
Stel je voor: iemand die bij KLM jaarlijks verantwoordelijk is voor de inkoop van 4 miljard euro. Diegene heeft eindeloos verleidingen. Want verkopers willen deze inkoper goedgezind zijn, maar ze zijn er vooral mee bezig dat die inkoper hén goedgezind is. Aan de inkoopkant zijn dan ook altijd veel kickbackverleidingen. Je moet altijd oppassen met cadeautjes aannemen. Daarom hebben veel ondernemingen afspraken over een grens van 50 euro.’
Hoe ga je ermee om als je met fraude te maken krijgt?
Achteraf is het altijd gemakkelijk te zeggen wat je had moeten doen. Maar wat kun je doen als je als controller tegen een grens aanloopt? ‘Je kunt er in meegaan – dat doen ook heel veel mensen. Of je gaat er niet mee,’ vervolgt Langendijk. ‘Dan zijn er verschillende wegen. In ieder geval geldt: overleg het eerst thuis! Het kan (zal!) financiële carrièregevolgen hebben en dus ook consequenties voor thuis. Daarna is de weg eigenlijk: zoek contact met de raad van commissarissen, de auditcommissie, of het hoofd interne accountancy (bij heel grote ondernemingen). Je kunt ook extern anoniem gaan klokkenluiden. Maar daarmee is het voor jezelf nog niet opgelost. Je kunt ook zeggen: ik neem ontslag. Dat gebeurt ook. Dat zijn allemaal verschillende routes.’
‘Je kunt ook tegen je baas zeggen, ik doe dit niet, want ik vind het niet integer. Maar dan zeg je indirect tegen je baas dat die dus niet integer is. Dat is een echte showstopper. Dan verzuurt de relatie direct. Met alle gevolgen van dien. Dat is echt voorsorteren voor de uitgang.’
‘Je kunt er ook in meegaan en toch extern de klok luiden. Dat maakt echter je eigen positie later voor de rechter moeilijk: je bent er immers wel in meegegaan.’
En wat als je frauduleus handelen ontdekt bij een collega?
Alles gebeurt, want de verleiding is vaak groot‘Wanneer je frauduleus handelen ontdekt bij een collega, en je werkt niet bij interne controle, dan ga je naar de raad van bestuur of de raad van commissarissen. Dat doe je openlijk. Dan ben je een interne klokkenluider. Daar zijn procedures voor,’ aldus Langendijk. ‘Kun je er helemaal niet mee leven, of verwacht je geen steun intern, dan kun je ook anoniem, extern klokkenluiden. Met enige regelmaat komen er bij kwaliteitsklanten mailtjes binnen met dit soort informatie. Een journalist weegt de documenten en duikt er verder in als het ernstig genoeg is. Dat kan uitmonden in een groot ronkend artikel in de krant, of op Follow the Money, of Zembla.’
‘Ga er niet in mee: je bent 10 jaar met advocaten bezig en je hebt geen carrière meer’
Foute facturen zijn dus gewoon mis. In een verkeerde periode boeken is gewoon mis. ‘Maar ja,’ zegt Langendijk, ‘alles gebeurt, want de verleiding is vaak groot. Het gaat vaak om relatief grote bedragen – anders was het ook niet zo’n probleem. Een goede raad: als het ernstig is, ga er niet in mee! Je bent gewoon strafbaar. Zo gauw het frauduleus wordt en het gaat om grote bedragen ben je enorm de Sjaak! Doe dat niet. Je bent tien jaar bezig met advocaten en je hebt geen carrière meer. Je kunt een strafblad krijgen. Je kunt civiel worden aangesproken. Een schadevergoeding moeten betalen. En je moet het thuis ook kunnen uitleggen. Bij de hockeyclub moet je het uitleggen. Op het schoolplein. Overal. Dat is niet prettig. Het is echt een enorm verval in naam en faam!’
Dit artikel is gepubliceerd op 15 januari 2020 en geactualiseerd op 3 januari 2022.
Toekomst centraal in collegereeks Accountancy & Controlling
In deze collegereeks Accountancy & Controlling, georganiseerd door cm: in samenwerking met Nyenrode Business Universiteit, worden de ontwikkelingen op het gebied van accountancy & controlling en de veranderingen in het vakgebied belicht door deskundige docenten vanuit verschillende disciplines. De collegereeks bestaat uit 6 colleges. In kort tijdsbestek bent u volledig op de hoogte en krijgt u handvatten om zelf aan de slag te gaan. Emeritus hoogleraar Externe verslaggeving Henk Langendijk gaat in zijn college in op de motieven, oorzaken en gevolgen van creatieve accounting en fraudulent reporting. Zijn college zal worden gelardeerd met recente voorbeelden van foute jaarrekeningen, zodat u fraude en jaarrekenfouten beter kunt detecteren en begrijpen vanuit haar achtergrond.
