Fouten maken is menselijk, maar bij ondernemingen en met name in finance is het voorkomen ervan een vak apart. Een van de moeilijkheden van riskmanagement is het niet toegeven aan de diep ingesleten denkpatronen die de mens eigen zijn. Het weerstaan van zogeheten biases of vooringenomen denkwijzen is volgens professor Leen Paape moeilijk, maar wel te trainen. ‘Degene die het slechtst in staat is om risico’s te managen is de mens, omdat die ongelofelijk veel biases heeft. Die maken dat hij vaak de verkeerde besluiten neemt. We denken dat we rationeel zijn, maar de werkelijkheid is dat we ongelofelijk irrationeel zijn en ook heel vaak heel onverstandige dingen doen.’
Je menszijn uitschakelen
Dat klinkt vrij hopeloos, maar dat is het gelukkig niet, want tegen sommige biases is wel degelijk iets te ondernemen. Volgens Paape zul je nooit al je foute patronen kunnen doorbreken, maar voor een deel is wel een oplossing voorhanden. ‘Het gaat vaak over de factor mens. Hoe kun je, los van de techniek, ook jezelf voorbereiden en wapenen om te voorkomen dat je in die valkuilen trapt, zoals de meesten van ons doen? Nou, het begint bij erkennen dat je ze hebt. Als je het weet, kun je er namelijk iets tegen doen. Ook al is dat soms wellicht wat veel gevraagd, omdat het voor een deel ook inhoudt dat je je menszijn moet uitschakelen.’
Dingen doen die niet normaal voelen
Het omgaan met biases betekent volgens Paape dus dat je dingen moet doen die niet natuurlijk voelen. ‘Een beetje tegen je eigen menselijke natuur in gaan. Je kunt natuurlijk moeilijk zeggen, wees even geen mens, want dat zijn we nu eenmaal. Maar je kunt wel met een aantal technieken voorkomen dat je al te grote missers maakt. En dat is soms heel simpel. Als iemand voor een belangrijke beslissing staat, raad ik hem bijvoorbeeld wel eens aan: slaap er nog een nachtje over. Dat maakt dat er in je brein nog eens van alles gebeurt en je wellicht toch een andere afweging maakt. Soms kan het niet en moet je direct de knoop doorhakken, maar als dat niet hoeft is het idee van ‘slaap er nog eens een nachtje over’ en ‘heb het er met iemand over’ eigenlijk een heel simpele manier om toch een deel van de biases te omzeilen.’
Soms kan het volgens Paape bij het maken van de juiste beslissing al helpen om een bepaald moment van de dag te mijden. ‘De wereldberoemde psycholoog en gedragswetenschapper Daniel Kahneman zegt bijvoorbeeld dat je beter geen beslissing kunt nemen vlak voor de lunch of het diner. Dan zit het bioritme in de weg en denkt iedereen, kom op, we moeten een besluit nemen want dan kunnen we gaan eten.’
Toegeven aan groepsdruk en groepsdenken zijn typische menselijke valkuilen
Ook toegeven aan groepsdruk en groepsdenken zijn typisch menselijke valkuilen die vanwege de ingesleten denkpatronen veel voorkomen. ‘We conformeren ons aan de mainstream. Als de meeste mensen zeggen het is A, dan denken de meeste mensen het zal dan wel A zijn. Ook al hebben ze ongelijk. In veel groepen waar besluiten worden genomen, beslist uiteindelijk toch de meerderheid. Dat gaat meestal wel goed, maar lang niet altijd. Dus op het moment dat er in een bedrijf iets misgaat, en daar kan iedereen voorbeelden van bedenken, dan blijkt achteraf heel vaak dat er allang signalen waren dat er iets aan de hand was. En die signalen waren ook wel gemeld, maar niemand deed er iets mee, want het ging toch allemaal prima in het bedrijf? Achteraf verdrinkt het kalf toch en blijkt dat het onnodig was, want eigenlijk wisten we al dat het niet goed zat. Alleen, niemand deed iets.’
Ruimte bieden aan dwarsliggers en azijnzeikers
Maar ook hier is iets aan doen, biedt Paape hoop. ‘Je moet de veiligheid creëren voor mensen om zich uit te spreken. Als iemand in de ogen van een ander een dwarsligger of azijnzeiker is, dan is dat nog geen reden om hem of haar af te kappen of geen ruimte om zijn mening te geven. Want als je de dwarsligger al de mond snoert, dan zal een ander die ook een ander geluid wil laten horen zich twee keer bedenken. Die is dan ook bang om een klap voor zijn kop te krijgen en houdt zijn mond maar. In het zijn van conformist moet je toch proberen een sfeer en cultuur te creëren die het mogelijk maakt om je te kunnen uitspreken. Er zijn een paar Franse sociologen die het mooi omschreven. Zij zeggen dat je de homo apertus, de dwarsligger, wat ruimte moet geven, omdat anders de afwijkende signalen binnen de organisatie niet meer doorkomen en we collectief de bietenbrug op gaan. Vaak blijkt nadat het misging, dat dit niet goed geregeld was. Soms is het al genoeg om zo’n dwarsligger tijdens een vergadering publiekelijk te prijzen voor zijn mening zodat anderen zich vrij voelen om zich ook eens uit te spreken mochten ze dat willen.’
Wees mild voor jezelf en voor je omgeving
De oplossingen die Paape aandraagt klinken in veel gevallen logischer dan ze in de praktijk zijn, zo constateert hij ook zelf. ‘Het gedrag van mensen is diepgeworteld door honderdduizenden jaren aan evolutie. Dat verander je niet zomaar. Je hoeft je dan ook niet te schamen voor je biases. Ze zijn ergens uit ontstaan en hadden kennelijk ook een functie, anders had je ze nooit ontwikkeld. Dus wees een beetje mild voor jezelf en je omgeving. En waarom het toch steeds fout gaat? We weten het wel, maar de biases zijn zo hardnekkig dat het verdraaid lastig is om ze er uit te krijgen. Het zit zo diep in ons wezen. Sommigen zeggen zelfs dat we geen bewustzijn hebben en enkel onbewust besluiten nemen. Maar ja, als dat waar is, dan is alles wat ik zeg per definitie weinig zinvol. Ik weiger dat dan ook te geloven. Ik denk namelijk dat je die reflex wel kunt trainen. Maar uiteraard is het ingewikkeld. Dat laat de geschiedenis keer op keer zien.’
