Hoe moet je als professional omgaan met digitalisering, bijvoorbeeld met big data, artificial intelligence en blockchain? Die zaken komen volgens professor Van den Hoven namelijk uiteindelijk toch op de tafel van de manager terecht. 'Je moet er – al is het voor bij het koffieapparaat – toch een mening over vormen. Denk bijvoorbeeld eens aan de privacywetgeving. De inkt is nog niet droog van de nieuwe verordening gegevensbescherming of er wordt alweer nagedacht over een vervolgstap. Over zo’n onderwerp moet je ook niet te licht denken. Kijk naar Facebook. Dat bedrijf verloor in één klap een behoorlijk deel van zijn beurswaarde als gevolg van heel veel van dit soort privacykwesties.'
Ethics washing
De vraag die managers zichzelf volgens Van den Hoven zouden moeten stellen, is: wat zijn je verantwoordelijkheden eigenlijk? 'Je kunt als organisatie wel ontkennen dat je verantwoordelijkheden hebt, maar op een gegeven moment zeggen mensen: sorry, maar daar denken wij toch anders over. En dan moet je het roer omgooien. De fossiele brandstofindustrie heeft dat bijvoorbeeld na decennia ook doorgekregen. Je kunt zoals Shell heel lang zeggen ‘wij pompen gewoon olie op, want daar zijn wij voor’, maar op een gegeven moment houdt het op. Studenten keren zo’n bedrijf de rug toe en willen er niet meer werken. Dan worden bij zo’n bedrijf de bordjes verhangen. En dat gaat in het digitale domein ook gebeuren. Althans, je moet er op voorbereid zijn en je moet er een idee over ontwikkelen.'
Steeds meer organisaties zijn zich – mede gedreven door de snelle opmars van nieuwe technologieën – al aan het voorbereiden. Zij zoeken antwoorden op ethische vraagstukken en denken na over hun verantwoordelijkheden, zo merkt Van den Hoven. 'Ze kijken naar voren. Dat is de les. Maar er is ook een cynische reden voor de opmars van ethiek. Grote bedrijven doen allemaal zelf aan ethiek, want zolang het ethiek is, is het in ieder geval geen wet – het is een soort greenwashing. Noem het maar ethics washing.'
Ethische discussie om risico’s in kaart te brengen
Een andere dimensie aan de ethische discussie, die volgens Van den Hoven dus onmiskenbaar in opkomst is – is dat het ook een manier is om je risico’s in kaart te brengen. Het is volgens hem een manier om te kijken wat mensen ergens van zouden vinden, wat je ergens zelf van zou vinden en ook wat mensen er van zouden moeten vinden. 'Als je dat soort vragen gaat stellen, dan zie je ook je kwetsbaarheden. Stel dat mensen een bepaald gedrag gewoon niet meer slikken? Wat gaat er dan gebeuren? Dat is het soort vragen dat je gaat stellen. En dan komen specifieke risico’s in beeld.'
Onder de ethische vraagstukken zit een wereld verscholen aan belangen, rechten en ideeën over wat rechtvaardig is of niet. Van den Hoven stelt dat die zaken verrassend universeel zijn en niet enkel voorbehouden aan de Westerse wereld. 'Een groot deel ervan is natuurlijk cultureel afhankelijk, maar veel – de harde kern van dingen – is universeel. Er komt een moment waarop ze bijvoorbeeld ook in China gaan zeggen: ‘het gaat hier prima, we gaan er op vooruit, maar dat keurslijf van dat Citizens Cores, van die big data en de bewakingsstaat die daar nu gewoon super hard wordt ingevoerd, dat begint ons op te breken. We vinden eigenlijk dat Europese model veel aardiger. Waarin je een beetje vrijheid hebt en zelf kunt kiezen.'
Niet anders dan wat je van volwassen individu zou verwachten
Van den Hoven adviseert managers daarom ook om naar buiten te kijken en een standpunt in te nemen. 'Het is niet anders dan wat je van een volwassen individu zou verwachten. Want wat verwacht je van iemand die een beetje goed in elkaar zit? Dat hij om zich heen kijkt, dat hij meeneemt wat anderen redelijk vinden en dat hij probeert op basis van die inzichten en gesprekken met anderen een soort eigen mening te vormen. En dat moet een bedrijf ook doen. Als je alleen maar geïnteresseerd bent in je quarterly revenues en je denkt ‘here today, gone tomorrow’ dan hoef je over ethiek niet te praten. Maar als je Shell, DSM of Unilever bent en je bent geïnteresseerd in een license to operate, ja dan moet je gewoon kijken naar wat mensen willen, en wat ze beweegt. En dat doe je door ethische vragen te stellen.'
Digitale technologie heeft een enorme impact
De discussie rond ethiek is geen overbodige. Nu, nog veel meer dan in het verleden, is het tijd om er over na te denken, meent Van den Hoven. Dat komt volgens hem vanwege drie belangrijke zaken: de snelheid waarmee technologie de wereld verandert, de enorme impact die het heeft en de aantasting van onze informatievoorziening door bedrijven zoals Facebook en Google. 'Digitale technologie heeft een enorme impact, want echt alles, van de vroege ochtend tot de late avond, is op de een of andere manier geregeld via dat spul. Onze kinderen groeien er mee op. En het verandert heel snel. Dus je moet alle tijd gebruiken die je hebt om over dit soort dingen na te denken. Je moet je bootje repareren op zee, want elke dag is het weer anders. Neem dus regelmatig een time out, want het is een enorm belangrijk onderwerp. Alles in de samenleving wordt er door geregeld. Onze hele verstandhouding, communicatie, de hele basale aspecten van een samenleving worden compleet herontworpen. En als het niet opzettelijk gebeurt, dan is het opeens zo als gevolg van een startup of een nieuw initiatief in de markt.'
En het gaat volgens Van den Hoven over iets wat heel wezenlijk is voor mensen, namelijk informatie. 'We zien dat al bij fake news, deep fakes, manipulatie van verkiezingen en aan filterbubbles. We hebben geen goed beeld meer van de werkelijkheid. Je kunt je natuurlijk afvragen, hebben we dat ooit gehad? Maar we hebben in ieder geval altijd dat streven gehad. Betrouwbare informatie die voor iedereen toegankelijk is. En we hebben altijd gezegd dat we een onderwijssysteem willen waar geen brainwashing aan te pas komt. Het moet een open systeem zijn waar toezicht is op de kwaliteit. We willen ook onafhankelijke journalistiek hebben. Kortom, er zijn heel veel garanties in de samenleving ingebouwd om er voor te zorgen dat er zo veel mogelijk stemmen klinken. Alles om te voorkomen dat er biases ontstaan. Maar nu halen we – via Facebook en Google – opeens heel veel onduidelijkheid en onhelderheid binnen waarbij die biases er wel insluipen. Dus informatie is heel belangrijk voor mensen om zich te oriënteren en beslissingen te nemen die rationeel zijn. En precies die grondstof voor individuen om keuzes te maken wordt nu aangetast.'
Overtuigen is deel van de nieuwe professionaliteit
Voor managers die er voor schromen om een ethische discussie bij hun bestuurders neer te leggen, heeft Van den Hoven wel een advies: zorg dat je eerst zelf een mening hebt gevormd, voordat je probeert een ander te overtuigen. 'Het gaat er om hoe overtuigend je kunt zijn. Als je de vragen niet zo helder hebt voor jezelf, laat dan ook alle hoop maar varen dat je ook je superieuren kunt overtuigen in een dynamische bedrijfscontext. Het is deel van de nieuwe professionaliteit denk ik, dat je ook die ethische vragen wel goed doorhebt en goed kunt communiceren. Daar heb je in ieder geval een bepaalde manier van denken en kijken naar de werkelijkheid voor nodig die iets breder en rijker is dan als je net Bedrijfseconomie 101 hebt gehad.'
